بررسی انطباقی شعر پروین اعتصامی و آثار یوسف اعتصام الملک

با افزایش نارضایتی از وضع حکومت و اجتماع در دوره ی قاجار، آشنایی با افکار و آرای متفکّران عصر روشنگری اروپا، زمینه های پیشرفت و تحوّلات جوامع غربی و همچنین تغییرات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آن ها در دوره ی متأخّر، اندیشه ی تجدّد به جامعه ی ایران راه یافت و در نهایت به پیدایش انقلاب مشروطه منجر شد. بدین ترتیب؛ رفته رفته تحوّلاتی در اوضاع اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... پدید آمد و این جریان تازه ی نوگرایی و تحوّل، به هنر و ادبیات نیز راه یافت و جریان شعر و ادب فارسی نیز کم کم، از آن شیوه ی سنّتی و مرسوم فاصله گرفته و از نظر زبان و ساختار(فرم) و به خصوص از نظر درون مایه(مضمون) با تغییراتی اساسی همراه شد. همین گرایش فراگیر به آشنایی با جوامع غربی و پیشرفت آن ها، توجّه ویژه به مکتب رمانتیسم را در ایران سبب شد که با توجّه به رواج ترجمه در این عصر، بسیاری از آثار آن به فارسی ترجمه شد و به دلیل شباهت رویکرد های جامعه ی جدید ایران و دغدغه ها و اندیشه های نوین با موضوعات و مسائل طرح شده در آثار رمانتیسم، این آثار با استقبال بسیاری از سوی افراد و گروه های مختلف مواجه شد و بسیاری از شاعران و نویسندگان این دوره را تحت تأثیر قرار داد. یوسف اعتصام الملک، از جمله روشنفکران اوایل دوره ی مشروطه است که با نوشتن آثار مختلف و به ویژه، ترجمه ی نوشته هایی از زبان های گوناگون، در شکل گیری جریان های جدید ادب ایران در این عصر نقش مهم و موثّری را ایفا نموده است. در اشعار پروین اعتصامی نیز که از جمله شاعران برجسته ی عصر مشروطه محسوب می گردد، تأثیر نوشته های اعتصام الملک به شکل مستقیم و غیر مستقیم آشکار است. از آن جا که اغلب نوشته های اعتصام الملک به حوزه ی ترجمه، به خصوص از آثار رمانتیسم غربی اختصاص دارد؛ بنابر این، وام گیری پروین اعتصامی از آثار او و نیز دیگر نوشته های ترجمه شده در این دوره، تأثیری از این مکتب را بر اندیشه ها و افکار شاعر، شیوه ی طرح آن ها و به طور کلّی سبک شعری به نمایش می گذارد. با توجّه به گستردگی و پراکندگی این تأثیر پذیری و نیز بداین دلیل که تا به حال هیچ گونه پژوهش متقن و مستقلّی در این زمینه انجام نشده است، بررسی زمینه ها، میزان و چگونگی این تأثیر پذیری و وام گیری ادبی، اساس کار این پایان نامه قرار داده شده است. بر این اساس، نگارنده در این پژوهش با رویکردی انطباقی و با استفاده از شیوه ای تحلیلی به بررسی این تأثیر پذیری پرداخته و زمینه های مختلف آن را به لحاظ ادبی و فکری مورد تحلیل قرار داده است. در این کار مقایسه ای، عناصر برجسته ای همچون واژه ها و ترکیبات محوری و ساختار همنشینی آن ها، شخصیّت های داستانی و نیز تصویر های ارائه شده، به عنوان مهم ترین ویژگی های ادبی مشترک این آثار مورد توجّه قرار گرفته است و سپس مطالعه ی مضامین نوشته ها، دست یابی به اندیشه ها و افکار مشترک آن دو را امکان پذیر ساخته است. با وجود آن که در بررسی زمینه های مذکور، همانندی های بسیاری دیده می شود و در نگاه نخستین شائبه ی تأثیر پذیری بی چون و چرای پروین از نوشته ها و ترجمه های اعتصام الملک را به دنبال دارد، امّا نتیجه ی حاصل از این پژوهش، که مطالعه ی دقیق و بررسی انطباقی این آثار را در دستور کار خویش قرار داده است، بیش از هرچیز نشان دهنده ی قدرت نو آوری و استقلال شاعر است. اگرچه امروزه تأثیر پذیری از آثار مکتوب و غیرمکتوب در یک آفرینش هنری، امری پذیرفته شده و قطعی است و در این رساله نیز هرگز اصل وام گیری پروین انکار نشده است، امّا در هر صورت این چگونگی تأثیر پذیری است که سطح ارزشی یک اثر ادبی را تعیین می نماید. در تمامی سروده ها ی پروین اعتصامی، حتّی در آن نمونه هایی که تأثیر مستقیم تری از آثار اعتصام الملک را به نمایش می گذارند، فردیّتی به چشم می خورد که از به کار گرفتن شیوه های ادبی، بلاغی و زبانی خاصّ شاعر حاصل شده است. علاوه براین، تمثیل ها، تصاویر، شخصیّت ها ودیگر عناصری که تحت تأثیر آثار یوسف اعتصامی به سروده های پروین راه یافته است، در خدمت افکار و اندیشه های ویژه ی او قرار گرفته اند و در اغلب موارد نیز این عناصر و موارد أخذ شده در در قالبی جدید و صورتی متفاوت با نمونه ی اصلی باز آفرینی شده اند. با این تغییرات مختلف ساختاری و تحوّل در داستان و محوریّت مضمونی آن، هم رنگی از سبک خاصّ شاعر در شعر، غلبه یافته است و هم بستر مناسب برای طرح اندیشه ها و دغدغه های مکرّر شاعر در قالب هایی متفاوت مهیّا گردیده است بدین ترتیب، فاصله ی بسیاری میان آثار وام گرفته شده و نمونه های اصلی ایجاد گردید، به طوری که اغلب، تشخیص این زمینه های مشترک آثار دشوار بوده، دقّت بسیاری را می طلبد. بر این اساس، مهم ترین نتیجه ی حاصل از این پژوهش، استقلالی است که در آثار پروین به چشم می خورد و فردیّت او به خصوص در سرودن اشعاری که با وام گیری از نوشته های اعتصام الملک شکل گرفته است.